Khi cuộc chiến thương mại giữa Trung Quốc và Mỹ leo thang, mọi sự chú ý đều đổ dồn vào mức thuế quan trả đũa ngày càng cao mà hai nước áp đặt lên nhau. Nhưng việc áp thuế đáp trả lên Washington không phải là cách duy nhất mà Bắc Kinh có thể trả đũa.
Trung Quốc hiện đã áp đặt lệnh kiểm soát xuất khẩu đối với một loạt khoáng sản đất hiếm và nam châm quan trọng, giáng một đòn mạnh vào Mỹ, quốc gia có sự phụ thuộc lớn vào thứ này.
Tuần này, ông Trump đã ra lệnh cho bộ thương mại đưa ra các cách để thúc đẩy sản xuất khoáng sản và cắt giảm sự phụ thuộc vào nhập khẩu - một nỗ lực của Washington nhằm giành lại ngành công nghiệp chủ lực.
Nhưng tại sao đất hiếm lại quan trọng đến vậy và làm thế nào chúng có thể làm rung chuyển cuộc chiến thương mại?
Đất hiếm là gì và chúng sử dụng để làm gì?
"Đất hiếm" là nhóm gồm 17 nguyên tố hóa học giống nhau, đóng vai trò quan trọng trong việc sản xuất nhiều sản phẩm công nghệ cao.
Hầu hết chúng có nhiều trong tự nhiên, nhưng chúng được gọi là "hiếm" vì rất hiếm khi tìm thấy ở dạng tinh khiết và việc khai thác rất nguy hiểm.
Mặc dù tên gọi của những loại đất hiếm như Neodymium, Yttrium và Europium có vẻ xa lạ, nhưng bạn sẽ rất quen thuộc với các sản phẩm sử dụng chúng.
Ví dụ, Neodymium được dùng để sản xuất nam châm mạnh dùng trong loa, ổ cứng máy tính, động cơ xe điện và động cơ phản lực giúp chúng nhỏ hơn và hiệu quả hơn.
Yttrium và Europium được dùng để sản xuất màn hình tivi và máy tính vì khả năng hiển thị màu sắc. Thomas Kruemmer, Giám đốc Thương mại và Đầu tư Quốc tế của Ginger, giải thích: "Mọi thứ bạn có thể bật hoặc tắt đều sử dụng đất hiếm".
Đất hiếm cũng rất quan trọng đối với sản xuất công nghệ y tế như phẫu thuật bằng tia laser và chụp MRI, cũng như các công nghệ quốc phòng quan trọng.
Trung Quốc kiểm soát đất hiếm ra sao?
Trung Quốc gần như độc quyền trong việc khai thác đất hiếm cũng như tinh chế - tức là quá trình tách chúng ra khỏi các khoáng chất khác. Việt Nam cũng là quốc gia có trữ lượng và tinh chế đất hiếm hàng đầu thế giới nhưng chưa thể so được về quy mô và vị thế.
Cơ quan Năng lượng Quốc tế (IEA) ước tính Trung Quốc chiếm khoảng 61% sản lượng đất hiếm và 92% sản lượng chế biến.
Nghĩa là hiện nay Trung Quốc đang thống trị chuỗi cung ứng đất hiếm và có khả năng quyết định công ty nào có thể và không thể nhận được nguồn cung đất hiếm.
Cả việc khai thác và chế biến các loại đất hiếm này đều tốn kém và gây ô nhiễm.
Nhưng sự thống trị của Trung Quốc trong chuỗi cung ứng đất hiếm không diễn ra chỉ sau một đêm - mà là kết quả của nhiều thập kỷ chính sách chiến lược và đầu tư của chính phủ.
Các quốc gia dẫn đầu về sản xuất tinh chế vật liệu đất hiếm năm 2023.
Trong chuyến thăm Nội Mông năm 1992, cố lãnh đạo Trung Quốc Đặng Tiểu Bình, người giám sát cải cách kinh tế đất nước, đã nói một câu nổi tiếng: "Trung Đông có dầu mỏ, còn Trung Quốc có đất hiếm".
Gavin Harper, nghiên cứu viên vật liệu quan trọng tại Đại học Birmingham, cho biết: "Bắt đầu từ cuối thế kỷ 20, Trung Quốc đã ưu tiên phát triển năng lực khai thác và chế biến đất hiếm, thường ở mức tiêu chuẩn môi trường và chi phí lao động thấp hơn so với các quốc gia khác".
"Điều này cho phép họ hạ giá so với các đối thủ cạnh tranh toàn cầu và xây dựng vị thế gần như độc quyền trên toàn bộ chuỗi giá trị, từ khai thác và tinh chế đến sản xuất các sản phẩm hoàn thiện như nam châm".
Đòn đánh đất hiếm của Trung Quốc ảnh hưởng thế nào?
Để đáp trả mức thuế quan do Washington áp đặt, đầu tháng này, Trung Quốc đã bắt đầu ra lệnh hạn chế xuất khẩu bảy loại khoáng chất đất hiếm - phần lớn trong số đó được gọi là đất hiếm "nặng", có vai trò quan trọng đối với ngành quốc phòng.
Những loại này ít phổ biến hơn và khó xử lý hơn so với đất hiếm "nhẹ", điều cũng làm cho chúng có giá trị hơn.
Từ ngày 4/4, tất cả các công ty phải xin giấy phép xuất khẩu đặc biệt để xuất khẩu đất hiếm và nam châm ra khỏi đất nước.
Theo Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế (CSIS), điều này khiến Mỹ đặc biệt dễ bị tổn thương vì không có quốc gia nào bên ngoài Trung Quốc có khả năng xử lý đất hiếm nặng.
Một báo cáo của Cơ quan Địa chất Mỹ lưu ý từ năm 2020 đến năm 2023, Mỹ phụ thuộc vào Trung Quốc trong việc nhập khẩu 70% hợp chất đất hiếm và kim loại.
Rõ ràng, những lệnh hạn chế mới có khả năng gây ảnh hưởng nặng nề tới Mỹ.
Đất hiếm nặng được sử dụng trong nhiều lĩnh vực quân sự như tên lửa, radar và nam châm vĩnh cửu.
Một báo cáo của CSIS lưu ý rằng các công nghệ quốc phòng bao gồm máy bay F-35, tên lửa Tomahawk và máy bay không người lái Predator đều phụ thuộc vào các khoáng chất này.
Quyết định cũng được đưa ra trong bối cảnh Trung Quốc "mở rộng sản xuất đạn dược và mua sắm các hệ thống vũ khí và thiết bị tiên tiến với tốc độ nhanh hơn Mỹ từ năm đến sáu lần".
"Tác động đến ngành công nghiệp quốc phòng Mỹ sẽ rất đáng kể", ông Kroemmer cho biết.
Và không chỉ trong lĩnh vực quốc phòng. Ngành sản xuất của Mỹ sẽ bị ảnh hưởng nghiêm trọng.
"Các nhà sản xuất, đặc biệt là trong lĩnh vực quốc phòng và công nghệ cao, phải đối mặt với tình trạng thiếu hụt tiềm ẩn và chậm trễ sản xuất do vận chuyển ngừng trệ và lượng hàng tồn kho hạn chế", Tiến sĩ Harper cho biết.
"Giá các vật liệu đất hiếm quan trọng dự kiến sẽ tăng vọt, làm tăng chi phí tức thời cho các linh kiện được sử dụng trong nhiều loại sản phẩm, từ điện thoại thông minh đến phần cứng quân sự".
Nếu tình trạng thiếu hụt như vậy từ Trung Quốc vẫn tiếp diễn trong thời gian dài, Mỹ có thể bắt đầu đa dạng hóa chuỗi cung ứng và mở rộng năng lực sản xuất trong nước nhưng điều này đòi hỏi "đầu tư đáng kể và bền vững, tiến bộ công nghệ và tổng chi phí có thể cao hơn so với sự phụ thuộc trước đây vào Trung Quốc".
Mỹ không thể tự sản xuất đất hiếm được sao?
Mỹ có một mỏ đất hiếm đang hoạt động, nhưng không có khả năng tách các loại đất hiếm nặng và phải gửi quặng sang Trung Quốc để xử lý.
Trước đây có những công ty Mỹ sản xuất nam châm đất hiếm - cho đến những năm 1980, Mỹ thực tế là nước sản xuất đất hiếm lớn nhất.
Nhưng các công ty này đã rời khỏi thị trường khi Trung Quốc bắt đầu chiếm ưu thế về quy mô và chi phí.
Người ta tin rằng đây chính là một phần lý do khiến Tổng thống Donald Trump rất muốn ký thỏa thuận khoáng sản với Ukraine - nước muốn giảm sự phụ thuộc vào Trung Quốc.
Một nơi khác mà Trump để mắt tới là Greenland - nơi có trữ lượng nguyên tố đất hiếm lớn thứ tám.
Ông Trump đã nhiều lần thể hiện sự quan tâm đến việc kiểm soát vùng lãnh phụ thuộc vào Đan Mạch này và từ chối loại trừ khả năng sử dụng vũ lực kinh tế hoặc quân sự để kiểm soát vùng đất.
"Thách thức mà Mỹ phải đối đầu hiện có hai mặt, một mặt là xa rời Trung Quốc - quốc gia cung cấp độc quyền đất hiếm, mặt khác là gây bất bình cho nhiều quốc gia vì mức thuế quan mới và các hành động không thiện chí khác".
